Киһи аймах сиргэ баар буолуоҕуттан дьаҥтан-дьаһахтан бэйэтин харыстанар араас ньымалары көрдүүр. Онуоха өбүгэлэрбит медицина сайда илик кэмигэр, араас оту хомуйан, куурдан-хатаран эмтэнэн, сорох ардыгар олохторун да быыһаабыттарын туһунан истэн билэбит. Онтон билигин наука эмтээх от киһи доруобуйатыгар улахан туһалааҕын дакаастаан турар.
Агро-хайысханан үлэлиир В.П. Ларионов аатынан Майа орто оскуолатыгар үһүс сылын эмтээх отунан дьарыктанар фитобар үлэлиир. Фитобары үөрэх туйгуна, уопуттаах учуутал Роза Петровна Васильева салайар. Манна биһиги, оҕолор, кылааһынан агро-чааска эмтээх оттору чиҥэтэн үөрэтэбит. Учууталбыт олус интэриэһинэй уонна тиийимтиэ гына саха сиригэр үүнэр эмтээх оттор тустарынан кэпсиир. Сыл устата эмтээх оту хомуйууга, куурдууга-хатарыыга, наардааһыҥҥа, нэһилиэнньэҕэ атыыга таһаарыыга балысхан үлэни ыытабыт. Ол курдук, ааспыт үөрэх сылыгар улууспутугар үүнэр 12 араас эмтээх оту үөрэттибит. Чуолаан, дөлүһүөнү уонна боҕуруоскай оту оскуоланан маассабайдык хомуйдубут.
Дөлүһүөн киһи доруобуйатыгар, күөмэйигэр туһалаах С битэмиининэн уонна каротинынан баай, олус сыаналаах үүнээйи буолар. Ол иһин, быйылгы үөрэх сылыттан оскуолабыт оҕолоро 100% хабыллан доруобуйабытын бөҕөргөтөр, битэмиининэн байытар сыаллаах дөлүһүөн утаҕын иһэбит. Өссө быйыл дөлүһүөнү хомуйууга кылааһынан күрэхтэстибит. Ол түмүгэр, оскуоланан барыта холбоон 34 киилэни хомуйдубут. Онон сылга иккитэ уоннуу күн олус минньигэс амтаннаах, доруобуйабытыгар туһалаах дөлүһүөн утаҕын оскуолабыт остолобуйугар үөрэнээччилэр бүттүүн үөрэ-көтө иһэбит. Маны сэргэ, сайын Хаптаҕайга, Ороссолуодаҕа, Дойдуга баар оскуолабыт сайыҥҥы лааҕырдарыгар сынньанар оҕолор боҕуруоскай оту хомуйаллар. Оттон кучу оту биология институтун рекомендациятынан балаҕан ыйын ортотугар хомуйабыт. Бу отторбутун кыһын устата наардаан, анал хахтаан, суруктаан-бичиктээн атыыга таһаарабыт. Сайын өлгөмнүк үүнэр ньээм-ньээми хомуйан барыанньалыыбыт. Ааспыт үөрэх сылыгар бу хомуйбут отторбутунан уонна битэмииннээх чэйбитинэн улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах быыстапкаларга ситиһиилээхтик кыттыбыппыт. Учууталбыт Роза Петровна салалтатынан «Агро оскуола усулуобуйатыгар оҕо доруобуйатын бөҕөргөтөр эйгэни тэрийии» диэн бырайык суруйан, от ыйыгар Чөркөөххө ыытыллыбыт тыа оскуолаларын педагогическай дьаарбаҥкаларыгар биһирэбил ылбыппыт.
Оскуолабытыгар фитобар үлэтин туһунан Роза Петровнаны кытта сэһэргэстибит:
— Оскуолабыт агро-хайысхалаах буолан эмтээх отторунан олус интэриэһиргээн туран дьарыктанабыт. Үөрэнээччилэр, кылаас салайааччылара бука бары көхтөөхтүк кытталлар. Фитобар кабинетыгар агро, ФГОС чаастара, элективнэй куурустар ыытыллаллар. Онон орто сүһүөх кылаастар бука бары хабыллан үөрэнэллэр. Дөлүһүөн уутун иһэрдиини ааспыт сылтан саҕалаабыппыт. Бастаан доруобуйаларынан мөлтөх, үөрэх чааһын кэнниттэн киэһээҥҥэ диэри эбии дьарыкка, анал оскуолаларга хойукка диэри дьарыктанар, ноҕоруускалаах уонна кыаммат-түгэммэт араҥа оҕолоругар иһэрдибиппит. Онтон кэтээн көрүү түмүгэр, кырдьык да оҕолор доруобуйалара бөҕөргүүр, дьаҥҥа-дьаһахха хаптарыы бырыһыана аччыыр эбит диэн, быйылгы үөрэх сылыттан оскуолабыт үөрэнээччилэригэр бука барыларыгар иһэрдэн эрэбит.
— Дөлүһүөн утаҕын бэлэмнээһин туһунан сырдатыаххыт дуо?
— Дөлүһүөн сүрүн састааба С витамин, каротин буолар. Ону үөрэх этэринэн, күүскэ оргуппаккын уонна тимир иһиккэ туппаккын. Оннук гыннахха, түргэнник үлтүрүйэн битэмиинэ суох буолан хаалар. Ол иһин, бу битэмиини оҕолорго толору тиэрдэр наадатыттан, остүөкүлэ истээх иһиккэ итии уу кутан хоннороҕун уонна сарсыарда сиидэлиигин. Бу үлэ туһунан 8-с кылаас үөрэнээччитэ Шеломова Варьяна чинчийэр үлэ оҥорбута. Манна кини икки сылы тэҥнээн көрбүтэ. Ол түмүгэр дөлүһүөн уутун испит оҕолор гириибинэн ыалдьыылара кыра буолан таҕыста.
-Эмтээх оту атыылааһыны нэһилиэнньэ хайдах ылынна?
— Дьон-сэргэ олус сэргээн хамаҕатык атыылаһаллар. Үөрэнээччилэр оттор туохха туһалаахтарын анал кинигэнэн сирдэтэн суруйан атыылыыллар. Оттор үксэ өрүс кытыытыгар үүнэллэр. Оттон дьон бары онно тиийэн эмтээх оту хомуйар кыахтара суох. Онон бэлэм оҥоһуллубут, хаалаах, суруктаах-бичиктээх оту үөрэ-көтө атыылаһаллар. Маны сэргэ, кыралаан хомуйар отторбут элбэхтэр. Холобур, ата илик ньургуһуну хомуйан настойкалаан бэлэмнээбиппит. Быйыл атыыга таһаарыахпыт диэн былаанныы сылдьабыт. Ону да таһынан кыра-кыратык атыыга таһаарар оттордоохпут. Уҥуохтаах отон сэбирдэҕэ, кытыан, подсолнух сиэмэтэ, хаппырыас (черемуха), долохоно (боярышник) отонноро.
Бу курдук, В.П. Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ бары үлэҕэ сыстаҕас, өбүгэбит үгэһин ытыктыыр, айылҕаҕа чугас дьон буола улаатарга үөрэнэбит.