Кэнники сылларга улууспутугар элбэх баараҕай тутуулар ыытыллаллар. Ону олохтоохтор барытын бэлиэтии көрө сылдьар буолуохтаахтар. Улуусупут сайдыытыгар саҥа тутуулар биир улахан оруолу ылаллар.
Дьон-сэргэ олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар федеральнай, өрөспүүбүлүкэттэҕи программалар көрүллэллэр. Итиннэ ыллыҥ даҕаны барытын тутан испэккин. Үгүс үлэни ыытаҥҥын, бырайыаккын көмүскээҥҥин тигистээххинэ тиксэҕин. Онно анал идэлээх үлэһиттэр уопуттара көстөр.
Аҕыйах хонуктааҕыта улуустааҕы тутуу салаатын уонна архитектура управлениетын кылаабынай специалиһын А.И. Стручковы көрсөн, улуусупутугар тутуу хайысхатынан туох үлэ ыытылларын интэриэһиргэстим:
— Алгыс Иннокентьевич үтүө күнүнэн, улууспутугар 2016 с. үгүс тутуу үлэтэ ыытылынна.
— Билигин биһиги «2012-2019 сс. хаачыстыбалаах олорор дьиэнэн хааччыйыы» программанан үлэбит барар. Онно улуус генеральнай былаанын саҥардыы, чааһынай дьиэлэри тутуу киирэр. Бу программанан өрөспүүбүлүкэттэн 3 мөл. 500 тыһ. солк. субцидия көрүллүбүтэ. Ол барыта үлэ барыахтаах нэһилиэктэригэр Маалтааныга, Одунуга, Маҥаныга, Атамайга Октябрьскайга, Мытаахха үллэрилиннэ. Ону таһынан, улуус генеральнай былаана саҥардыллыахтаах.
Ааспыт сылга 77 биирдиилээн ыал саҥа дьиэ тутунна. Былаан 104% туолла. Ордук эдэр ыал Бэрдьигэстээххэ, Атамайга, Мытаахха олохсуйда диэххэ сөп.
Оҕону оскуола иннинээҥҥи үөрэтии объектарын хапытаалынай өрөмүөнүгэр улуус бюджетыттан 547 тыһ. солк көрүллүбүтэ. Аһымаҕа «Одуванчик» оҕо уһуйаанын сарайа, муостата, түннүгэ уларыйда.
Уопсай үөрэхтэһин объектарын өрөмүөнүгэр 5 мөл. 924 тыһ. солк. бэриллибитэ. Ол иһигэр, улуус 1 мөл. 292 тыһ. солк., өрөспүүбүлүкэ 3 мөл. 825 тыһ. солк, федеральнай бюджеттан 806 тыһ. солк. көрүлүбүтэ. Бу хайысханан, Кэптин, Атамай оскуолалатыгар, спорт саалатыгар хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна. Сэмэн Данилов аатынан оскуолатыгар баһаарынай уу бааҕа, резервуардара өрөмүөннэннэ.
— Элбэх оҕолоох ыалларга сир бэриллибитэ. Ол эрэн, суола, уота суох диэн дьоннор дьиэлэрин туттубакка сылдьаллар.
— ПМК түөлбэтигэр 80-ча ыалга сир үллэриллибитэ. Бу кэмҥэ ити кыһалҕалары барытын туораттыбыт. Суол-иис, уот-күөс баар. Манна сир ылбыт ыаллар. Улахан суолтан уһаайбаларыгар диэри суолу бэйэлэрин күүстэринэн оҥостуохтаахтар. Атамайга, Мытаахха «Эдэрдэр» кварталларыгар суол кутуутун, уот киллэриитин үлэтигэр I этааба барда.
«Хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү» программаҕа ыкса үлэлэһэбит. 2017 с. 38 кыбаарталга икки 23, 17 кыбартыыралаах таас дьиэлэр тутуллуохтаахтар. Онно 39 ыал «Сэргэлээх» уопсайдарыттан уонна инники дьиэлэргэ күлүүс ылбатах ыаллар киириэхтэрэ. Бу программаҕа олоҕуран, быйыл эбии 34 ыалы дьиэнэн хааччыйыахтаахпыт. Оттон 2030 с. диэри 100-чэкэ ыал хаарбах туруктаах дьиэттэн көһөрүөхтээхпит. Тулаайах оҕолорго аналлаах 16 кыбартыыралаах базальтовай дьиэ үлэтэ түмүктэниэхтээх.
Ити таас дьиэлэр тутууларыгар кэккэ уустуктары көрсөн олоробут. Уһун кэмҥэ биһиги улууска үгүс тутууну «Венс плюс» ыыппыта. Хомойуох иһин, бу тэрилтэ үлэтин тохтотто. «Легион» ГРК эмиэ кэккэ ыарахаттары көрүстэ. Итиннэ барытыгар дойду үрдүнэн бүрүкээбит кириисис улахан охсууну оҥордо.
— Нэһилиэктэри кытары үлэ хайдаҕый?
— «Үтүө дьыала» хамсааһын чэрчитинэн Маалтааныга оҕо уһуйаанын тутуута бара турар. Аны сайын бүтүөхтээх. Ону таһынан, бөһүөлэккэ эдэр специалистарга аналлах толору хааччыллыылаах, түөрт кыбартыыралаах дьиэ үлэҕэ киирдэ.
Маҥаныга саҥа оскуолата тутуута бүтэн эрэр. Сайыҥҥы үлэтэ хаалан турар. Олунньу ыйга арыйар былааннаахпыт. Үлэтин «Горныйинвест» ХЭТ ыытта. Одунуга саҥа оскуолаҕа бастаан, кыһалҕар бааллар этэ. Билигин ол барыта туоратылынна. Оҕолор үөрэнэ сылдьаллар.
— Улуустааҕы гимназия саҥа дьиэтэ тутуллуо дуо?
— Бу боппуруоһу инники олохтоохтор үгүстүк туруорсубуттара. Билигин барытын суоттаан-ааҕан бараммыт, өссө биир улахан оскуоланы тутарга быһаарынныбыт. Онон гимназия үлэтэ тохтоон турар.
— Кировскайга күөх төлөн киириитэ хайдаҕый?
— Үлэ бара турар. Үп-харчы боппуруоһа быһаарылынна. Нэһилиэнньэ 100% холбонор буолла. Бэрдьигэстээххэ бырайыага оҥоһуллан, ойуурун солооһуна, магистрал тардыыта саҕаланыахтаах. Бөһүөлэк иһинээҥҥи үлэтигэр үбэ быһаарыллыбахха турар. Бырайыагынан аны сайын сирин-уотун чинчийиэхтээхтэр.
— Инникитин туох былааннааххыт?
— Туруорсар боппуростарбыт элбэхтэр. Оҕо уһуйааннарын, оскуолалар тутууларын ыытар баҕа санаалаахпыт. Холобур, Атамайга, Бэрдьигэстээххэ саҥа оскуола ирдэнэр. Бу кэмҥэ ити үлэлэр былаан эрэ быһыытынан тураллар.
Оҕо эстетическэй киинин тутарга үлэлэһэбит. Бырайыагын оҥорбуппут. Экспертииһэни ааспыта. Харчыта быһаарылыннаҕына тутуутун саҕалыахтаахпыт.
Фекалка уутун ыраастыыр анал станция тутуллуохтаах. Оччоҕо билиҥҥи курдук, сиргэ-уокка тохпокко, станцияттан техничэскэй ууну ылыахтаахпыт.
Ини-бии Сэмэн уонна Софрон Даниловтар үбүлүөйдэрин көрсө Бэрдьигэстээххэ, Мытаахха, Дьокуускайга скверь тутуохтаахпыт. Улууспутугар айан суоллара өрөмүөннэниэхтээхтэр.
2017 с. Мытаахха саҥа оҕо саада, Октябрьскайга эдэр специалистарга түөрт кыбартыыралаах дьиэ тутуллан, үлэҕэ киириэхтээх. Маалтааныга Сиэгэннээх муостата өрөмүөннэниэхтээх. Мытаахтан Солоҕоҥҥо барыыга Кумахтаах муостатын оҥоруохтаахпыт.
Уу боппуруоһа билигин үгүс нэһилиэктэргэ сытыытык турар. Билигин баар кыһалҕалары барытын көрөммүт, учуоттааммыт Кэптиҥҥэ сайыыҥы уу ситимин киллэриэхтээхпит. Күөрэлээххэ водоскважина тутуохтаахпыт.
Ону таһынан, спорт хайысхатын сайыннарыыга саанан ытар тир, бассейн, интернат былааҥҥа баар. Бэрдьигэстээххэ спорт саала тутуутугар баһылык М.С.Парфенов үлэлэһэ сылдьар.
Былааммыт элбэх. Улууспут сайдыытыгар, нэһилиэктэрбит кэрэ көстүүлээх буолалларын туһугар, дьон олоҕо тупсарыгар, чэпчииригэр баар программаларга барытыгар ылса сатыыбыт.
— Алгыс Инннокентьевич, кэпсээнин иһин махтал.
Билигин тыа сиригэр үгүс тутуулар эргэрдилэр. Хаарбах туруктаах оҕо саадтар, оскуолалар, дьиэлэр бааллар. Ону саҥардарга үлэ ыытыллара кэскиллээх суол. Барыта инникибитигэр. Онон тутааччыларбыт түбүктээх үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарыаҕыҥ.
«Үлэ күүһэ» хаһыат.