Горнайдааҕы «Үлэ күүһэ» хаһыат редакцията уонна улуустааҕы баайга-дуолга сыһыаҥҥа, сири кытта үлэҕэ управление ааҕааччыларбыт санааларын билээри, этиилэрин истээри, босхо бэриллэр Уһук Илиҥҥи биир гектары ылыыга анкеталааһыны ыыттыбыт.
Нэһилиэктэртэн кэлэ сылдьар дьоҥҥо, Бэрдьигэстээх олохтоохторугар тоҕус ыйытыыны биэрэн, хоруйдуулларыгар көрдөспүппүт. Барыта 68 киһи кытынна. Ону дьоҥҥо-сэргэҕэ иһитиннэрэр наада дии саныыбыт.
«Эн тус бэйэҥ эбэтэр дьиэ кэргэҥҥиттэн ким эмэ биир гектары ыларга сайабылыанньа биэрдигит, ыллыгыт, докумуоҥҥутун оҥоттордугут дуо?» диэн ыйытыыга 58 киһи, ол эбэтэр, ыйытыллыбыт дьонтон 85,2 бырыһыана олох ыла иликтэрин суруйбуттар. Итинтэн атына сайабылыанньа биэрбиттэр, икки киһи ылбыт, биир дьиэ кэргэн ылаары күүтэр.
«Ылбыт буоллаххына ону туохха туһанар санаалааххын?» ыйытыыга сүрүннээн оҕуруот олордуутугар уонна сайылык быһыытынан, оттуур ходуһа оҥостон туһанар санаалаахтарын, бултуурга аналлаах наадатын биллэрбиттэр.
«Эбэтэр бу күҥҥэ диэри тоҕо ылбакка сылдьаҕын?» ыйытыыга хоруй араас: туохха туһанарбын быһаарына иликпин, кэлин нолуоктаныа диэн куттанабын, сөптөөх сирдээхпин, улахан туһата суох, бэтэрээн киһиэхэ кыаллыбат, сир суох дииллэр, хайдах ыларбын үчүгэйдик билбэккэ сылдьабын, гаа кырата бэрт о.д.а. Ыйытыллыбыт 68 киһиттэн 7 эрэ киһи сиргэ олох наадыйбаппын диэн хоруйдаатылар. Ол аата 10,2 бырыһыана. Мантан көстөрүнэн Уһук Илиҥҥи биир гектаар наадалааҕын улууспут баһыйар үгүс олохтоохторо өйдөөбүттэр.
«Сири салгыы ылан иһэргэ өссө тугу гыныахха, хайдах үлэлэһиэххэ дии саныыгын?» ыйытыыга хоруй биир диэххэ сөп: көхтөөх агитация, нэһилиэнньэни кытта элбэх көрсүһүүлэр, картаны кытта үлэлииргэ үөрэтии, сири кытта үлэлиир исписэлиис нэһилиэктэн барбыта табыгаһа суох буолсу, болдьоҕун уһатыахха наада, баҕарар сирбит хаһаайыннаах эбит. Атын регионнартан кэлэн ылалларын бопсор сокуон наада этэ диэн биир киһи суруйбут. Сорохтор сөптөөх иһитиннэрэр-биллэрэр үлэ барда диэн бэлиэтээбиттэр. Ол да үрдүнэн билигин даҕаны дьоҥҥо өйдөтөр үлэ элбэх барыан наадата көстөр. Ылаары гыммыт сирдэрин урут ким эрэ ылан баран, оҥотторботоҕунан кыаллыбакка сылдьарын, итинник кыһалҕалар кэлин да үөскүүр кутталлаахтарын сэрэтэллэр. «Госуслуги» сайт өйдөммөт диэбиттэр бааллар.
«Бу сири ылыыга эн туох ыарахаттары, кыаллыбаты көрүстүҥ?»
— Кырдьаҕастарбыт наадалааҕынан аахпаттара, компьютерга үлэлииргэ сыһыаннара суоҕа, ситэ өйдөөбөтүм, бытаарбытым да бэрт, чугаһынан сири кыайан булбатыбыт диэн элбэх киһи эппит, кыаллыа эбит ол гынан баран ылан баран тугу гынарбын билбэппин, суол суох, уот суох онон уустук. Итинтэн атын ыарахаттары көрсүбүттэрин суруйбатахтар.
Маннык көстүбүт түгэни таба туһанарга улууспут салалтата, сыһыаннаах исписэлиистэр өссө тугу гыныахтарын сөбүй? Боппуруос көнөтүнэн улуус дьаһалтатыгар сыһыаннаах.
— Агитация күүскэ барыан наада, сири кытта үлэлиир исписэлиистэри элбэтиэххэ, нэһилиэнньэ өйдүүр гына сири ылыы туһунан сүбэлэри суруйан, буклет курдук тарҕатыа этилэр, анал үөрэх курдугу, семинардары ыытыахха, сайаапка ылан интернеккэ хайдах киирэри кимнээх эрэ үөрэттэллэр, СМИ үчүгэйдик сырдатыахтаах. Манна сыһыаннаан түмсэр общественнай хамсааһын тэрийиэххэ, элбэхтик кэлиэххэ-барыахха, хас биирдии ыалларынан туһаммат сирдэрин чуолкайдаан, ону үлэлиир, сиртэн бородууксуйа ылыан баҕалаах дьоҥҥо биэриэххэ. Бу боппуруоска дьаһалта «Горячай линия» олохтоон, суһаллык көмөлөһө туруон, дьону күөртүөн наада, норуокка тахсан ыалынан, тэрилтэлэринэн кэрийэ сылдьан сүбэлиэххэ, быһаччы көмөлөһүөххэ, сири ылан баран тугунан дьарыктаныахха сөбүн үөрэтиэххэ, Бэдьигэстээххэ түөлбэлэринэн үөрэтиэххэ. Аймахтары, ийэ, аҕа уустарын кытта чопчулаан үлэлэһии табыгастаах ньыматын булуо, ону тутуһуо этилэр.
Биллиилээх биир дойдулаахпыт народнай суруйааччы Софрон Данилов Саха омук бастакы конгреһыгар: «Биһиги сүрүн иэдээммит – дьону сиртэн тэйиппиппит буолар» диэбитин, эн хайдах сыаналыыгын, быһаараҕын.
— Анкета толорбуттар бары кэриэтэ, улуу суруйааччы этиитэ олус дириҥ суолталааҕынан, саха киһитэ сирдээх-уоттаах буолуохтааҕын, дириҥник өйдүүллэр эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Ол гынан баран, быһаччы ылсан барыыга билиҥҥи үгүс ыччат, сиргэ чугаһыыр санаата суоҕун, хара үлэттэн, тыа хаһаайыстыбатын үлэтиттэн тэйбитин, киин сиргэ талаһарын Одунуттан М.Т.Ноговицына бэлиэтиир.
Ити да иһин Кировскайтан А.Н.Дьяковская сиргэ ыччаты сыһыарыы саҥа үйэҕэ саамай актуальнай буолбут курдук сыаналаан, манна анаан-минээн үлэлэһэргэ ыҥырар. Бэрдьигэстээхтэн О.Н.Скрыбыкина этиитэ дириҥ суолталаах: «Баар сирбитин-уоппутун ситэ сыаналаабаппыт, үйэлээх, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэхтээх сүдү баайбыт курдук көрбөппүт». Одунуттан Д.Д.Дьячковская: «Горнайтан кыра иэннээх сирдээх араас омук дойдулара, сирдэрин таба туһанан, аһынан-үөлүнэн бэйэлэрин эрэ буолбакка, атыттары кытта хааччыйаллар» диэн ийэ сиргэ сыһыан улахан суолталааҕын бэлиэтиир.
Маалтааныттан А.Н.Григорьева эдэр ыччаттар сир суоҕунан чугастааҕы сир барыта үллэһиллэн турарынан, сири кыайан ылбакка сылдьалларын суруйбут. Онон ыччаты, сиртэн кинилэртэн тутулуга суох тэйитии салҕанан барар туруктаах. Октябрьскай нэһилиэгин сири кытта үлэҕэ исписэлииһэ: «Саамай сөпкө эппит, сири дьоҥҥо биэрэн иһиэххэ» диэн ыҥырар.
Биһиги улууспут сиригэр атын уобаластартан, өрөспүүбүлүкэлэртэн, куораттартан дьон кэлиэ диигит дуо?
Бу ыйытыы үгүстэри долгутар, сэрэхэдитэр. Ити хоруйдаабыт 68 киһиттэн 42-тэ, эбэтэр 61 бырыһыана, атын сиртэн кэлиэхтэрин сөп диэн санаалаахтар. Кинилэр истэриттэн, атын сиргэ олорор Горнайтан төрүттээх дьон өбүгэлэрин сирдэригэр төннүөхтэрин сабаҕалыыллар. Бэрдьигэстээхтэн С.П.Гуляев «Дойдуларыгар сэрии, араас катаклизм буола турарыттан куотан кэлиэхтэрин сөп». Дьиҥэр, тас дойду дьонугар сири биэрэри сокуон бобор ээ. С.О.Семенов: «Чугас буолан табыгастаахпыт, суол, гаас, уот, интернет баарынан» кэлээччилэргэ ааммыт аһаҕаһын быһаарар.
Өскөтүн кэлиэхтэрэ диир буоллаххына, кинилэр биһиэхэ туох үчүгэйи оҥоруохтарай, ханнык саҥа производствоны тэрийиэ этилэрий, улуус сайдыытыгар туох туһаны аҕалыахтарай дии саныыгын?
— Куоппут, саһар дьон кэлиэн сөп. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыахха наада. Биир эдэр ийэ быһаччы туох да үчүгэйи оҥорботторо буолуо диэн дьаахханар, Маҥаныттан А.Н.Максимова айылҕабыт урусхалланыа диэн сэрэхэдийэр, оҕуруот өттүн сайыннарыа этилэр, Бэрдьигэстээхтэн М.Е.Аргунова ынах сүөһү элбииригэр, оҕуруот аһын үүннэрэргэ ылсар наадатын бэлиэтиир, урбаан эйгэтэ сайдыа этэ диир Одуну олохтооҕо, төрүт олохтоох дьону үтүрүйүөхтэрин сөп диэн, о.д.а. суруйбуттар. Атамайтан, араас өҥөнү оҥорууга үлэлэһиэхтэрэ (А.Е.Ефремов). Солоҕонтон А.П.Тимофеев санаата: «Саха сирин сайыннарыахтара дии санаабаппын. Мин санаабар Саха сиригэр хаас иитиитэ барыстаахтык сайдар кыахтаах, онно болҕомто ууруохха наада».
Мантан да атын араас санаа элбэх. Бэрдьигэстээхтэн Д.Д.Михайлов бу сокуону утарар, хаттаан көрөргө этии киллэрэр. Ол гынан баран, баар балаһыанньаны ырытан, сыныйан көрдөххө, сокуон төннөр, сүтэр кыаҕа суох. Онон Уһук Илиҥҥи гектар сокуонун олоххо киллэрэн, хаарбыт ууллан, ханнык баҕарар сири баран көрөр кыах баар буолан эрэринэн, манна нэһилиэк аайы күүскэ ылсыахха, босхо гектары туһаныахха. Эдьиий Дора элбэх киһи кэлэр туруктааҕын билгэлииринэн, бастаан бэйэбит сирдэнэ-уоттана сатыаҕыҥ.
Суолта биэрэн, анкета толорбуттарга барыларыгар махтал.